در مقاله های گذشته به کرّات متذکر شدیم که برای یادگیری موثر دو راهکار عمده وجود دارد که عبارتند از :
الف – راهبرد های شناختی
ب- راهبرد های فراشناختی
اگر از نقطه نظر اهمیت ، این دو راهکار را مورد قضاوت قرار دهیم صد البته که راهبردهای فراشناختی به مراتب ارزشمند تر و از کارآیی بیشتری در یادگیری مطالب برخوردارند. در تعریف راهبردهای شناختی متذکّر شدیم که  آنها  من حیث المجموع بیان کننده روشها و تکنیک های مطالعه هستند و یادگیرندگان برحسب ویژگی های شخصیتی ، هوش و استعداد های منحصر به فرد خود ، از میان آنها بهترین روش را بر می گزینند تا از این طریق به پیشرفت های قابل ملاحظه دست یابند  امّا راهبرد های فراشناختی به مجموع فعالیت هایی اطلاق می شود که فرد یادگیرنده به پیشرفت های خود نظارت و کنترل می کند و به اصطلاح مشکلات یادگیری خود را می شناسد و آنها را از سر راه بر میدارد.

برای اینکه وجه تمایز بین راهبرد های شناختی و راهبرد های فراشناختی را بهتر درک کنید مثالی می آوریم .فرض کنید قرار است که شما در امتحان شیمی پایان ترم شرکت کنید و چند روری را برای مطالعه و مرور مجدّد آن وقت دارید . برای یادگیری و تکرار مجدد مطالبِ درس شیمی ابتدا فصل های مورد نظر را مطالعه نموده و نکات برجسته آنرا در حاشیه کتاب نوشته و برای اطمینان بیشتر آنها را خلاصه برداری نموده اید. تا بدینجا از دو راهبرد فراشناختی به نامهای حاشیه نویسی و خلاصه نویسی  استفاده نموده است حال اگر دانش آموز بکوشد به سوالات پایان هر فصل پاسخ دهد و از این طریق نسبت به اموخته های خود مطمئن شود او از راهبرد های فراشناختی استفاده کرده است .به عبارتی او خود را ارزشیابی نموده است .دانش آموز مورد نظر ما بعد از   پاسخ گویی متاسفانه متوجه می شود که نمی تواند به پرسشهای انتهای هر فصل کتاب جواب بگوید . اینجاست که ارزش واقعی راهبرد های فراشناختی معلوم می شود . او در می یابد که دو راهبردشناختی مورد استفاده برایش چندان راهگشا نبوده است .در واقع  حاشیه نویسی و خلاصه برداری روشهای موثری برای یادگیری او نبوده و بلافاصله به سراغ راهبردها و تکنیک های دیگرخواهد رفت . تا اینکه به روشی که منطبق بر ویژگی های ذاتی او در یادگیری است دست پیدا کند و بدین طریق در ارزیابی ها خود پیش از امتحان و بعد از آن سربلند بیرون بیاید .

اجازه دهید یک مسئله مهم که در جامعه آموزشی این روزهای مانند یک غده سرطانی رشد کرده است را متذکر شوم و آنهم وجود مشاورین غیر متخصص که بلافاصله بدون اینکه ذره ای از دانش یادگیری که امروزه در جهان یکی از مهمترین شاخه های علم روانشناسی محسوب میشود بهره ای برده باشند ، صرفآبه واسطه تجربه طولانی با دانش آموزان و ابراز محبت سعی در پر کردن جیب های خود به قیمت نابودی همه آرزوهای شما دارند و با روشهای من در آوردی ، اصرار به  اصلاح روشهای مطالعه شما می کنند . مانند یک پزشک متبحّر برای شما  در دَم نسخه می پیچند  و از طریق وارد کردن استرس رقابت تمامی وقت ارزشمند شما را با ابتکارات  غلط و محدود خود در گستره علم یادگیری به باد فنا میدهند. .
من در باره دانشجویانی که انتشارات کمک آموزشی آنها را از راه دور و تلفنی  به عنوان پشتیبان و مشاور به شما معرفی میکنند ، نمی گویم ، تکلیف آنها روشن است . روی سخن من با کسانی است که با  توصیه های این و آن از راه دور و نزدیک به زندگی آموزشی شما وارد میشوند و با کمترین شناخت از ویژگی های شما صرفاّ یا توصیفاتی که خودتان ارائه داده اید به معرفی کتابهای گوناگون اقدام می کنند و یا نظرات و برنامه ریزی های غیر استاندارد مبادرت میکنند. من در مورد معلمینی می گویم که یکشبه مشاور شده اند و از استیصال و حس پاک رقابت جویی شما حداکثر بهره مالی را میبرند . و این امر برایشان مشتبه شده است که اگر قادر بوده اند که فرزند خود را به دانشگاه دولتی بفرستند پس قادر خواهند بود که آن  روشهایی من در آوردی خودشان را به همه توصیه کنند و از این نمط کلاهی برای خود ببافند . این وضعیت مانند این است که ییک فروشنده گیاه دارویی با تجویز چند گیاه به صورت اتفاقی سرماخوردگی شخصی را شفا دهد و بعد این امر برایش مشتبه شود که از این پس هر بیماری دیگری را درمان میکند و حتی می تواند در غالب یک متخصص جراحی نیز وارد عمل شود و قس علیهذا . دردی از این بالاتر نیست که بعد از مدتی متوجه شوید که روز به روز اُفت میکنید . واین را نه به حساب راهنمایی های اشتباه آن فرد  به اصطلاح مشاور می گذارید بلکه هوش و توانایی خود را زیر سوال میبرید!؟ والدین هم این ضعف ها را به پای عدم تلاش و تنبلی شما میگذارند .
بگذریم با خواندن دقیق  این مقاله و مقالات قبل و بعد از آن دیگر ضرورتی ندارد که به هیچ مشاور دروغینی مراجعه کنید بلکه با اصول و روشهای خواندن آشنا شده  و از این پس با روشهای برنامه ریزی که یاد خواهید گرفت و اصول حاکم بر آن را خواهید شناخت و خود تان قادر خواهید بود برنامه ریزی جامعی را حد اقل در این مدت باقیمانده طراحی و اجرا نمایید.

این راهبرد ها در سه دسته عمده قرار میگیرند.    الف –برنامه ریزی    ب – نظارت و ارزشیابی  د – نظم دهی

 

برنامه ریزی از مهمترین راهبردهای فراشناختی میباشد. این راهبرد از4 فاکتور مهم بهره میگیرد . این اصول به شرح زیر میباشد :
ا – تعیین هدف برای یادگیری و مطالعه ، تعیین مقدار و تعدد دروس متفاوت ، به صورت جزیی در محدوده زمانی خاص ، به معنای برنامه ریزی است .به عبارتی دانش آموزان با توجه به تکالیفی که از مدرسه در طول  هفته میگیرند وتکالیفی راکه بایستی برای کنکور مطالعه کنند در یک چهارجوب منطقی قرار داده و به طور کلی تصمیم میگیرند که مقدار مشخص شده را به عنوان هدف مطالعه انتخاب کنند . مثلاً از درس ریاضی از صفحه شمار 1 تا 20 و در درس زیست شناسی از فصل 2 تا پایان فصل 4 وبه همین ترتیب ......
2-  در تعیین مقدار مطالب بایستی توانمندی و سرعت در مطالعه را مدنظر قرار دهند . دانش آموزان سرعت مطالعه را از روی تجربیات قبلی به خوبی میشناسند و اگر این موضوع را نمی دانند ، می توانند در طول یک هفته دقیقاً با گرفتن زمان و  مقدار مطالعه برای هر درس را مشخص کنند. این نکته را متذکر خواهم شد که سرعت مطالعه به مرور زمان به علت تکرار و عادت های مغز انسان افزابش پیدا می کنند.
3 – پیش بینی زمان به دو فاکتور بالا بستگی دارد . پیش بینی زمان این امکان را به ما میدهد که بتوانیم با اطمینان خاطر بیشتری  برنامه ریزی کنیم . در اینجا یک تذکر اساسی جایز است . برخی ازدانش آموزان برای یک هفته مطالعه به صورت ساعتی برنامه ریزی می کنند . مانند :

 

شنبه از ساعت 9 تا 11 ریاضی  11 تا 13 زیست  نهار و استراحت 15 تا 17 عربی و از این دست برنامه ها . بنده به شما اطمینان میدهم که این روش مغایر با  روش های برنامه ریزی صحیح است . و چه خود شما و یا اگر کسی این رو ش را به شما پیشنهاد میکند از آن بپرهیزید. تصور کنید در طول یک هفته چنین برنامۀ ساعتی و فشرده آماده کرده اید و قصد اجرای آنرا دارید و در این میان یک واقعۀ اتفاقی موجب برهم خوردن کل برنامه شما خواهد شد و شما با استرس های زیادی مواجه خواهید شد.
بهترین روش این است که در طول یک هفته یا 10 روز کل مطلبی که میخواهید بخوانید را با توجه به قدرت و سرعت مطالعه به عنوان هدف مطالعه در نظر بگیرید و سپس با توجه به برنامه کلاسی و کارهای احتمالی شخصی هر شب برای فردا درسهای مورد نظر خود را مشخص کنید والبته می دانید که در طول هفته چه مقدار را بایستی تمام کنید.
4 – چهارمین و مهمترین اقدام شما در برنامه ریزی شناخت روش مند راهبرد های مطالعه می باشد همانطور که پیش از این متذکر شدیم انتخاب روش در زمان مطالعه و چگونگی آن تاثیر زیادی دارد. برخی از دانش آموزان سطحی و برخی عمیق می خوانند . برخی از روش های خلاصه نویسی و حاشیه نویسی و یا سازماندهی نموداری بهره میبرند بنابراین زمان بیشتری را صرف مطالعه می کنند و عمیق تر می خوانند . بنابراین هنگام برنامه ریزی فاکتورزمانی و تحلیل یادگیری بسیار مهم است .
 
آنچه که باید در مورد برنامه ریزی بگویم این است که چه کسی بیش از شما نسبت به شما شناخت دارد ؟ و چه کسی می تواند بهتر از خودتان برایتان برنامه ریزی کند . برنامه ریزی مستلزم شناخت نسبتاً عمیق از خودتان است .معنای تحلیل یادگیری همین است . شما در تحلیل یادگیری می توانید از بین روشهای شناخته شده (راهبرد های شناختی)  تعدادی را که متناسب با ویژگی های شخصیتی و رفتاری شما در یادگیری است انتخاب نمایید . 

 

 

طبیعی است که در برخی از موارد یاد گیرنده متوجه این امر میشود که راهبردهای مطالعه ، سرعت ، اهداف تعیین شده موجب پیشرفت تحصیلی او نشده است در این زمان است که راهکار  نظم دهی به نجات فرد یادگیرنده می آید یعنی فرد شهامت این را پیدا می کند که روشهایی که تا آن زمان به کار می گرفت و البته موفق هم نبود به کناری بگذارد و  روشهای دیگری را انتخاب نماید به عبارت دیگر نظم دهی همانا توانایی روانی فرد برای تغییر و ویرایشِ  ساختار مطالعاتی خود است . کسی که بر کار اشتباه تاکید دارد شاید نمی داند که می تواند از انواع روشها مطابق با ویژگی های شخصیتی و هوش و استعدادهای خود بهره بگیرد و یا دائماً گوش خود را به نظریات دیگران دارد نه به واقعیت درونی خودش . حقیقت این است که یاد گیرند بهترین برنامه ریز برای خودش است . او باید در هنگام مقتضی شجاعت تغییر  را داشته باشد .

ویژگی های یادگیرنده خوب به شرح زیر است . واینستاین و هیوم در مطالعات خود در 1998 این صفات را به شرح زیر دسته بندی نموده اند :
1 – در باره چگونه مطالعه کردن اطلاعات زیادی دارند .
2 – از راهبر دهای مطالعه و یادگیری بهره میبرند .
3 – از مهارت های فکر کردن استفاده می کنند
4 – برای مهارت های یادگیر ی و فکر کردن ارزش قائل هستند .
5 – علاقه کافی برای به کار بردن این فعالیت ها دارند .
6 – باور دارند که می تواننند این مهارت ها را بکار بگیرند.
7 – می توانند فعالیت های خود را در یک زمان  از قبل مشخص شده به انجام برسانند.
8 – برای رسیدن به اهداف خود برنامه ریزی می کنند.
9 – بر رفتار و چگونگی پیشرفت خود نظارت دارند.
10 – نتایج کار خود را در رابطه با هدف های خود و بازخورد حاصل از نظر معلم ارزیابی می کنند .
11- رویکردشان نسبت به یادگبری ، یک رویکرد نظامدار است.

در جلسه آینده شما را با روشهای چهارگانه مطالعه آشنا خواهم کرد . دوست و همراه شما گروه مطالعاتی کتابسرای دانشجو 11 بهمن 1398